موسیقی مقامی (آوایی، آهنگی) کُردهای خراسان
3 min readدر دورهٔ قاجار (اوایل قرن بیستم میلادی) سیستم مقامی موسیقی کم کم تبدیل به سیستم ردیف دستگاهی شد و جای مقامهای چندگانه را هفت دستگاه گرفت (البته بیشتر در مورد موسیقی هموطنان عزیز فارس بعنوان قوم حاکم صادق است، دیگر اقوام ایرانی حتی موزیک شان نیز محکوم به تبعیض است همانطور که زبانهایشان محکوم به تبعیض است.
Mûzîka meqamî ya Kurdên Xorasanê
موسیقی مقامی (آوایی، آهنگی) کُردهای خراسان
Awa = dengê hengdar
Awaz = kilam / stirane
موسیقی، هنری است که از طریق ترکیب اصوات و تولید آهنگهای ریتمیک، احساسات نوازنده و خواننده را بیان می دارد. موسیقی فولک / فولکلوریک (موزیک قومی / موزیک محلی / موزیک مقامی) کُردی مربوط به حکایتها، داستانها، حماسه ها، قهرمانی ها، دلاوریها، دلدادگیهای عاشقانه، نیایشهای مذهبی و عارفانه، عزاداری ها و مراسم های مرثیه سرایی، و حوادث ناگوار و دردها و رنجها و خوشیهای جامعهء کُردی در طول تاریخ بوده، هست و تداوم دارد. در جامعهء کُردی بطور کلی سه نوع موسیقی سنتی یعنی: آئینی (دینی، سوگواری)، بزمی (جشن و سرور) و رزمی (جنگ و نبرد) مرسوم بوده‌اند، البته در جشن‌های مربوط به طبیعت و روزهای تاریخی و ملی نیز موسیقی ویژه همراه با نغمه‌ها و آوازهای مناسب اجرا می‌شده و می شوند.
در دورهٔ قاجار (اوایل قرن بیستم میلادی) سیستم مقامی موسیقی کم کم تبدیل به سیستم ردیف دستگاهی شد و جای مقامهای چندگانه را هفت دستگاه گرفت (البته بیشتر در مورد موسیقی هموطنان عزیز فارس بعنوان قوم حاکم صادق است، دیگر اقوام ایرانی حتی موزیک شان نیز محکوم به تبعیض است همانطور که زبانهایشان محکوم به تبعیض است و آموزش و تحصیل به زبانهای اقوام ایرانی در مدارس قدغن است موزیک شان هم نه تنها در مراکز آموزشی قدغن است تا از رشد آن جلوگیری و هضم و نابود شوند بلکه حتی در تلویزیونهای محلی و استانی هم پخش نمی شوند). امروزه در بیشتر مراکز آموزشی موسیقی (هموطنان عزیز فارس) درس نت‌های موسیقی داده می شوند (متأسفانه ما کُردهای خراسان مراکز آموزشی برای نت های موسیقی کُرمانجی نداریم).
موسیقی سنتی فلات ایران از دستگاهها، ملحقات یا متعلقات و گوشه ها یا مقامهای موسیقی گونه گون تشکیل شده است. دسته بندی موسیقی در ایران معمولأ از طریق دو نظام / دو سیستم (نظام مقامی و نظام ردیفی) تعریف می شود. نظام مقامی، در آن مبنای کار، قطعه‌های طولانی قابل تجزیه ولی دارای هویت مستقل هستند که «مقام» نامیده می‌شوند، مثل مقام ئلا مزار ، مقام لو ، مقام عرفانی جعفرقلی و … الی آخر. نظام ردیفی، که در آن مبنای کار، قطعه‌هایی کوتاه با هویت ثابت هستند که در کنار هم ردیف شده و شخصیت «دستگاه» را تشکیل می‌دهند. هفت دستگاه ردیف موسیقی سنتی در ایران عبارتند از: دستگاه شور، دستگاه سه‌گاه، دستگاه چهارگاه، دستگاه همایون، دستگاه ماهور، دستگاه نوا، دستگاه راست پنجگاه می باشند.
امروزه دسته‌بندی موسیقی معمولأ با توجه به پرده ها و نسبت نت‌های مورد استفاده و چگونگی اجراء و حالت شور و احساسی که به شنونده می دهد، انجام می شود. هر دستگاه موسیقی از تعدادی گوشهء (مقام) موسیقی تشکیل می شود (بعبارت دیگر هر دستگاه موسیقی از توالی پرده های مختلف موسیقی است که به شنونده حس و شور خاصی را منتقل می کند).
آیا آهنگهای موسیقی کُردی (بعبارت دیگر مقامهای موزیک فولکلوریک عامه کُردی) در قالب چه سبک و ردیف موسیقی یا دستگاههای موسیقی تقسیم بندی و توصیف می شوند؟ آیا تمامی مقام‌ها و آوازهای کُردی در چارچوب دستگاههای فوق الذکر قرار می‌گیرند یا اینکه بعضی از آنها دستگاه خاص خود را می طلبند؟ آیا موسیقی رقص کُرمانجی که معمولأ از ریتم کُند و آرام (یک قرسه و انارکی) شروع می شود و به ریتم تند و هیجانی (چپه راسته و دوازده قرسه) ختم می شود، در چه دستگاه موسیقی قرار می گیرند؟
آیا آلت و سازهای رایج و اصیل در موسیقی کُردی کدام ها هستند؟ آیا خوانندگان و نوازندگان موسیقی کُردی چه دسته بندی دارند؟ آیا مقام (آهنگها و آوازها) ” لو ” که بسیار گسترده بوده و بیان سوز و گداز درونی نوازنده و خواننده را به اوج می رساند و تأثیر بسزایی نیز روی شنوندگان می گذارد، در قالب دستگاه موسیقی شور است یا خود دستگاه جداگانه ای می طلبد (به نظر نگارنده، مقام ” لو ” نه تنها خود یک دستگاه جداگانه را می طلبد بلکه ” دستگاه لو ” خود می تواند یکی از بزرگترین، غنی ترین، پر احساس ترین و موثرترین دستگاه موسیقی نه تنها در فلات ایران و منطقه بلکه در سراسر جهان باشد)؟ آیا مقام ” هرای ” در قالب دستگاه پنجگاه است یا … ؟ آیا مقام عرفانی ” جعفرقلی ” در دستگاه سه گاه است یا چهارگاه یا …؟ آیا آواز ” خجه لوره xecê lor e ” در دستگاه همایون است یا … ؟ و بطورکلی مقامهای موسیقی کُردی در چه دستگاه موسیقی جای دارند، آیا خود دستگاهی جداگانه می طلبند؟
امیدوارم که این سئوالات و سئوالهای بسیاری از این قبیل توسط دانشجویان و متخصصین کُرد و کارشناسان حوزهء موسیقی، پاسخهای مناسب، زلال و شفاف خود را بیابند.
البته بنا به دیدگاه تعدادی از کارشناسان حوزهء موسیقی، دسته بندی موسیقی کُردی (در اینجا کُردهای خراسان) که مجموعه ای بسیار پهناور از گوشه ها، بیاتی ها و آهنگهای متنوع و پویا و آوازهای گوناگون هستند، را بطورکلی بر اساس معیارها و ارزشهای دسته بندی امروزی می توان به چهار دستگاه تقسیم کرد.
دستگاههای موسیقی کُردی
Destgehên Mûzîka Kurdî
1 – دستگاه لو : این دستگاه موزیک کُردی در واقع ستون فقرات عرصهء فرهنگی، تاریخی و اجتماعی کُردها (در اینجا کُردهای خراسان) است. دستگاه لو در موسیقی کُردی که بسیار وسیع و پهناور است بیشتر جهت سوز و گدازهای عشقی نافرجام، دوری و غم ناشی از کوچ و هجران و … بکار می رود. در اینجا گوشه ای (بیت، بیاتی، چریکه ای، آهنگی) از دستگاه لو را بعنوان نمونه ملاحظه بفرمایید، البته کمی دورتر نمونه های متعددی از این دستگاه را جداگانه خواهیم دید.
(Hengê Lo: elêlê elêlê gul hevalê (Bexşî: Hosên Ezîzî
آهنگ لو
http://www.youtube.com/watch?v=cF0xhjndTEw
http://www.youtube.com/user/Kavanlu#p/u/2/cF0xhjndTEw
۲- دستگاه هرای : این دستگاه در مواقعی که ظلم و ستم و کج رفتاری معشوق و یا حاکمان نامناسب به اوج می رسد اجرا می شود، که چاره ای جزء فریاد کشیدن و هوار کردن بر سر عاشق یا شخص ستمگر و ظالم باقی نمی ماند. در اینجا چند گوشه (بیت، بیاتی، چریکه ای، آهنگی) از دستگاه هرای را بعنوان نمونه ملاحظه بفرمایید، البته کمی دورتر نمونه های متعددی را می بینید.
Herayî (xem û hawar û bangî
هرای (غم و فریاد و دادوبیداد)
http://www.youtube.com/watch?v=SY8Sm02o11U
http://www.youtube.com/user/Kavanlu#p/u/1/SY8Sm02o11U
(Heray (evîn û şewat
و سوز و گداز هرای (عشق)
http://www.youtube.com/watch?v=zQh5L21Inzk
http://www.youtube.com/user/Kavanlu#p/u/3/zQh5L21Inzk
(Heray / Hewar Mîro (stirana kurdên bakûr
http://www.youtube.com/watch?v=HquRUvy0yos
۳- دستگاه تایی (در قالبهای متریک تایی) : این دستگاه بصورت ضربی و ریتمیک انجام می شود، پنجه این دستگاه کاملأ وجد برانگیز و رقصی است، مثل دوقرسه (دو تا قرس)، سه قرسه (سه تا قرس) و …، در رقصهای کُردی حرکت دستها و پاها بصورت ریتمیک و موزون است یعنی اینکه هم وزن و هم سنگ و هم آهنگ و هم تا هستند (بعنوان مثال همانطور که هر تای خورجین در دو طرف زین اسب بایستی هم وزن و هم سنگ و هم تا باشند تا تعادل برقرار شود، همینطور مثلأ در رقص دوقرسه اگر دو تا قرس / دو تا بشکن در یک طرف اجرا می شود بایستی هموزن آن نیز در طرف دیگر اجرا شود، و همینطور حرکت پاها و سر و تنه است). در اینجا گوشه ای (بیت، بیاتی، چریکه، آهنگ) از دستگاه تایی کُردی (رقص کُردهای خراسان) را بعنوان نمونه ملاحظه بفرمایید.
Lîstin ya Kurdên xorasanê
رقص کُردهای خراسان (شهرستان قوچان)
http://www.youtube.com/watch?v=xaUZ9l_3FaE
http://www.youtube.com/user/Kavanlu#p/a/u/0/xaUZ9l_3FaE
Lîstin ya Kurdên xorasanê
رقص کُردهای خراسان (شهرستان بجنورد)
http://www.youtube.com/watch?v=Ey6J1WORT-A
۴- دستگاه حقانه : در این دستگاه ریتم و ملودی پنجه ای آن حکایت از عارفانه، آئینی / مذهبی و عاشقانه بودن این مقام دارد، مثل آهنگ یا مقام جعفرقلی زنگی. این مقام را کردستان روژهه لات بنام موسیقی اهل حق می شناسند. در اینجا چند گوشه (بیت، بیاتی، چریکه، آهنگ) از دستگاه حقانی کُردی را بعنوان نمونه ملاحظه بفرمایید.
(Hengê îrfanî a Ceferqolî Zingilî (kurdên bakûra xorasanê
آهنگ یا بیاتی عرفانی جعفرقلی زنگلی
http://www.youtube.com/watch?v=i6DBJCl21qw
http://www.youtube.com/user/Kavanlu#p/u/0/i6DBJCl21qw
Mûzîka îrfanî ya Elawî (kurdên bakûra kurdistanê
موزیک عرفانی ئه لاوی در شمال کُردستان
http://www.youtube.com/watch?v=pprpL3QCyio
Mûzîka îrfanî ya Ezîdî (kurdên başûra kurdistanê
موزیک عرفانی اَزدایی در جنوب کُردستان
http://www.youtube.com/watch?v=HBvzbW5CSps
Mûzîka îrfanî ya Ahlî-heq / yarisan (kurdên kirmanşan
موزیک عرفانی یارسان در کرمانشاه
http://www.youtube.com/watch?v=0Oe9WRuyYjo
بطور کلی موسيقي مقامي (آوایی، آهنگی) کُردهای خراسان يكي از پوياترين انواع موسيقي فلات ايران محسوب مي‌شود. کلمهء مقام / آهنگ یا آوا در واقع اینکه هر یک از ترانه ها یا آوازها یا سرودهای گوناگون در شمال خراسان دارای پایه و ریشه و بابی هستند یعنی اینکه هر یک از این آهنگها با توجه به اتفاق و حادثه ای درست شده اند و سپس در درازای تاریخ سینه به سینه و نسل به نسل تداوم پافته اند و کماکان در منطقه ادامه دارند. شمال خراسان دارای يكی از غني‌ترين و قديمي‌ترين فرهنگ موسيقي و يكي از مهمترين پايگاه‌هاي موسيقي کُردی به خصوص موسيقي مقامي است. موسيقي مقامي کُردهای خراسان نوعي از موسيقي است كه سازها و آوازهای آن منحصر به فرد بوده و بواسطهء کوچ و هجران سبك خاص خودش را دارد که بسيار ممتاز و تقریبأ بی همتا هستند.
بنا به نظر كارشناسان، فرهنگ غني موسيقي کُردهای خراسان با زواياي پيدا و نهان زندگي مردم گره خورده و در آن عشق، اسطوره، عرفان، حماسه، تاريخ، غم، شادي و حتي طنز و فكاهي تبلور عيني دارند. هنرمند حوزه موسيقي کُردی در خراسان، با توان و ظرافتي كه درخور طبع نازك‌انديش اوست، مقصود خود را منتقل مي‌كند.
هجران و فشارهای تاريخی وارد آمده بر کُردهای خراسان، تاثير مستقيمی بر موسيقی اين خطه داشته، به گونه‌ای كه در موسيقی اين دیار هم ملودی و اشعار رزمی و حماسی، و هم سوگ آوا و سوگنامه وجود دارد. مقامهايی مانند ” ئه لا مزار، دو قرسه، اناركی و هرای ” اشاره به قتل و غارت و حوادث پرسوز و گداز در آوارگی کُردها به این منطقه دارد.
مقامهای ” زهره و طاهر “، ” دوست محمد و آی جمال “، ” كرم و اصلي‌خان “، ” پری و علي‌خان “، عشق را روايت مي‌كنند، ” ججوخان ” و ” سردار عیوض خان “، و ” خان کلمیشی معروف به خانجان از ایل بزرگ توپکانلو “، حماسه تاريخ ملیت کورد خراسان را مرور مي‌كنند و سيماي اسطوره‌اي مردان دلیر، باشهامت ونام‌آور را به تصوير مي‌كشند، که بدخواهان حکومتی زمان خویش را در منطقه به زانو کشیده اند. با ” تورغه “، ” نوايي و هرايي” آرامش، عشق و عرفان تداعي مي‌شود، و با ” لو”، “ئه لێ مه زار” و “ئه لێ ياره”، و … غم و اندوه رفته بر مردمان کُرد این دیار حكايت مي‌شود. با ” لاري لاري “، ” چپه راسته ” و ” چو بازی (رقص چوب) ” وجد و شادی به اوج مي‌رسد.
Hengê Zarê megrî (Zar û Tayîr / Zohrê û Tahîr), (Yelda Ebasî – Mohsin Mîrzade
آهنگ زاره مگری (زهره و طاهر)، هنرمندان: یلدا عباسی – محسن میرزاده
http://www.youtube.com/watch?v=4-FnVQKdlkI
Hengê Perî xanima Kawî û Alîxan
آهنگ علی خان و پری خانم کاوانلویی
http://www.youtube.com/watch?v=bpAsZ6oFyrI
Cecoxan (Serdarê Milî ê kurmanj
ججوخان (سردار ملی کُرمانج) – مظهر آزادیخواهی، دمکراسی پلورال و حقوق قومی در ایران)
http://www.youtube.com/watch?v=ZoK_K-5wFPo
http://www.youtube.com/user/Kavanlu#p/u/9/ZoK_K-5wFPo
Serdar Yêwezxan
سردار عیوض خان – مظهر رشادت و دفاع از منطقه کُرمانج شمال خراسان
http://www.youtube.com/watch?v=Yuu1xtruEN8
http://www.youtube.com/user/Kavanlu#p/u/10/Yuu1xtruEN8
Xanê kelmîşî
خان کلمیشی – مظهر برابری طلبی و عدالت خواهی در منطقهء شمال خراسان
http://www.youtube.com/watch?v=HEOFI3xLC7w
http://www.youtube.com/user/Kavanlu#p/u/3/HEOFI3xLC7w
http://www.youtube.com/watch?v=gnRDM3Dqb9o
http://www.youtube.com/user/Kavanlu#p/a/u/0/gnRDM3Dqb9o
آهنگ تورغه البته قسمتی از موزیک Hengê Torxê
تورغه، در واقع نوعی گنجشک / پرنده ای است که به یکباره به طرف آسمان (بصورت مستقیم و عمودی) پرواز می کند و سپس به آهستگی (بصورت مایل) فرود می آید، کنایه از عرفان و عروج اندیشه ای و سپس تواضع و فروتنی است.
http://www.youtube.com/watch?v=ce9hjNJzCNQ
http://www.youtube.com/watch?v=6zMkuoRjCdQ&feature=related
Hengê Herayî û derdê xerîbîyê
آهنگ هرایی و درد غریبی
http://www.youtube.com/watch?v=SY8Sm02o11U
http://www.youtube.com/user/Kavanlu#p/u/5/SY8Sm02o11U
Hengê Herayî û jana evînê
آهنگ هرایی و سوز عشق
http://www.youtube.com/watch?v=zQh5L21Inzk
http://www.youtube.com/user/Kavanlu#p/u/7/zQh5L21Inzk
Ela (la / lo) mezar e
آهای جماعت این مزار (محل دفن عزیزان) است
http://www.youtube.com/watch?v=O4R-2T_xBpc
http://www.youtube.com/user/Kavanlu#p/u/8/O4R-2T_xBpc
Lê yarê (xem û nalîn
آهای خانم یار (غم و اندوه)
http://www.youtube.com/watch?v=0h9DjIFjUUM
http://www.youtube.com/watch?v=C_egNuZRHjM
http://www.youtube.com/watch?v=4ebQq0yZP7E
البته همانطور که مشخص است بسياري از آهنگ‌هايي كه در خراسان، زماني براي سوگ اجرا مي‌شده، پس از گذشت زمان، آرام آرام تغيير يافته و از آنها به عنوان آهنگهاي شاد و پرهيجان رقص نيز استفاده مي‌شود. اين مساله مي‌تواند گوياي اين موضوع باشد كه انواع مختلف موسيقي و از جمله موسيقي و حركات موزون و رقص در ارتباط با شرايط زيست، امور سیاسی حاکم و واقعيت‌هايي است كه مردم هر منطقه در معرض آنها قرار داشته و یا می گیرند، به‌عنوان مثال آهنگهاي “واي واي رشيدخان” كه زماني براي سوگ استفاده مي‌شده (رشیدخان حاکم منطقه کُرمانج شمال خراسان، و چشم براه بودن خانم ایشان اسمرخانم) امروز به عنوان يك آهنگ شاد اجرا مي‌شود.
Reşîdxan serdarê giştî Qoçan
رشیدخان سردار کل قوچان – مظهر سیاستمداری فکورانه و حکومت محلی منطقه شمال خراسان
http://www.youtube.com/watch?v=CsQXPhzfTeM
http://www.youtube.com/user/Kavanlu#p/u/20/CsQXPhzfTeM
چگونگي زندگي كُردهاي شمال خراسان و کوچ اجباری آنها به این منطقه است كه باعث شده موسيقي و رقص‌هاي اين خطه داراي پشتوانه‌اي از رزم و سوگ و ناله باشند. موسيقي كردي شمال خراسان در منطقه، موسيقي ” كُرمانجي ” نيز مي‌گويند[( البته کرمانجی یکی از لهجه های زبان بسیارغنی و بغایت شیرین کردی است که کوردها در شمال خراسان، ارومیه، شمال و غرب کردستان (کردستان ترکیه و سوریه)، و مناطق بارزان و بادینان (مثل شهرهای دوهوک، زاخو،…) در جنوب کردستان (کردستان عراق) و همچنین کوردهای منطقه قفقاز (منطقه قره باغ و نخجوان) به این لهجه صحبت می کنند]. ملت کورد که بواسطه تبلیغات سوء و شرارتهای حاکمین ظالم در طول تاریخ، شقاوتمندانه مورد انفصال و انشقاق قرار گرفته اند، با هر لهجهء کُردی ( کُرمانجی، سورانی، زازاکی، گورانی، لورانی) که صحبت کنند و درهر دیار که باشد قلب آنان در کنار یکدیگر و برای همدیگر می تپد.
Malan danî bîne bîne
کاروان کوچروها اتراق کردند اردو به اردو
http://www.youtube.com/watch?v=lcfqYXtaxJA
Malan bar kir koç bi reket
کاروان کوچروها بارشان را بستند و کوچ به راه افتاد
http://www.youtube.com/watch?v=6ubqp2n9ZCA
Malan bar kir, lêlê lêlê way way
اردوی ایلات کوچ کردند، آهای خانم خانما وای وای
http://www.youtube.com/watch?v=2-yDNikPWho
قسمتی از موسيقی کردی شمال خراسان، موسيقی كوهپايه‌ای است كه اين نوع موسيقی توام با فرياد است. در كنار اين موسيقی، موسيقی جلگه و دشت نيز هست كه ملايم‌تر و دروني‌تر است.
(Heray (derketime tepê kulî /gişt çîyan elêlo mergano
هرای (به قلهء کوهها رفته ام آهای شکارچی)
http://www.youtube.com/watch?v=SY8Sm02o11U
Çîyay ser me zekerîya ye
کوه بالای سر ما ذکریا است
http://www.youtube.com/watch?v=FpXgAgd_RfE
خدیجه، غربت لالایی و ناله است e Xecê lor
لور در واقع آواز غریبی و با ریتم سنگین است، که معمولأ مادر با لالایی برای آرامش و خواب بچه اجرا میکند.
http://www.youtube.com/watch?v=CTQ64r1a8hg
http://www.youtube.com/user/Kavanlu#p/u/11/CTQ64r1a8hg
Yarê min dizane ez şivan im
یارم می داند که چوپان هستم
http://www.youtube.com/watch?v=ZXLRUyXA71M
دوتار (تنبور) و کمانچه در منطقه کُرمانج خراسان از سازهای كهن کُردی این دیار است. شعرا و عرفای کُرد اين منطقه از زبان موسیقی برای انتقال و بيان مقاصد و احساسات خويش استفاده و به كار مي‌برند.
Kemançe û dihol
http://www.youtube.com/watch?v=kgqgDHVmbEo
http://www.youtube.com/user/Kavanlu#p/u/1/kgqgDHVmbEo
Dutar (mûzîka kurdên xorasanê
http://www.youtube.com/watch?v=VatA0py31ik
http://www.youtube.com/watch?v=AFP1rTRmkXU&feature=related
موسیقی دانان و هنرمندان کُرد موسيقي مقامي در شمال خراسان، معمولأ شامل :
۱- عاشق ها، ۲- بخشي‌ها و ۳- لوتي‌ها (قلندرها) می باشند.
۱- عاشق (نوازنده و خواننده)، عاشق‌ها قديمي‌ترين هنرمندان کورد خراسان هستند كه سازهاي سورنا، دهل، قشمه، كمانچه، نی و دايره را مي‌نواخته‌اند و از رقصندگان بزرگ و شهیر کُردهای خراسان محسوب مي‌شوند. تنها این گروه از هنرمندان در قدیم از پرداختن مالیات معاف بوده اند. چه عاشق، بخشی یا لوتی . اما تنها گروههایی که حق انتقاد داشته و مجازات نمی شده اند، عاشق ها و لوتی ها بوده اند. عاشق ها مجری توره هستند و توره به معنی تئاتر و نمایشنامه است. در توره از خان یا حاکم محلی انتقاد می شده. توره، نمایشهای طنزآلود و انتقادی همراه با موسیقی هستند. متن نمایش به شکل محاوره ای اجرا می شده. نوازندگان در کناری می نشستند و موسیقی نقش فضاسازی را در طول نمایش به عهده داشته است. گاه ممکن بود در توره برحسب نیاز آواز نیز خوانده شود. گرچه خواندن آْواز از وظایف عاشق ها نیست و از جمله هنرهای بخشی ها به شمار می رود. عاشق‌ها در واقع با نوازندگی و آوازخوانی خود به نوعی فرهنگ و ادب شفاهی کُردی را غنی و با انتقال به نسل بعدی سبب تداوم آن می شوند.
کلمهء عاشق در اصل از کلمهء عشق می آید، یعنی عاشق در عروسی ها به هنرنمایی خود عشق مابین دو نفر (عروس و داماد) را به هم گره می دهد و سرآغاز زندگی تازه و مشترک آنان با خوبی و شادمانی و خوشی شروع می شود. در شمال خراسان عاشق ها در مراسم ورزشی نیز شرکت می کنند و با هنرنمایی موزیک و ترانه و آواز خود مراسم را پرهیجان و آذین بندی می کنند.
۲- بخشی (آوازخوان و ترانه سرا)، بخشی ها نوازندگان دوتار، آوازخوان و داستان سرا و بیاتی سرا بوده اند. شهرهای بجنورد، شیروان، قوچان و کلات، مراکز عمده بخشی های شمال خراسان بوده است (شهرهای اصلی و مراکز قدیمی قدرت در شمال خراسان). به روایتی عامیانه بخشی هنرمندی قابل و استثنایی است که خداوند این هدیهء هنری پرذوق و شوق و تأثیرگذار را به او عطا کرده است. بر طبق همین روایات، بخشی باید بتواند بخواند، بنوازد، شعر (بیاتی) بگوید، داستان بسراید و ساز خویش را نیز بسازد. بدین ترتیب هر نوازندهء دوتار، بخشی نیست و جدای از تسلط بر ساز، شخص باید از نظر دانش و شرایط درونی به مرحله ای برسد که عنوان بخشی را زیبنده خود گرداند.
بخشی بستگی به تشخیص موقعیت مجلس موضوع شعر و آهنگ خود را انتخاب می کند. بخشی ها معمولا در عروسیها و ختنه سوری از آهنگهای شاد می نوازند، در مراسم فرهنگی و قومی – ملیتی آهنگهای مناسب آنها را برای سربلندی و پیشبرد و موفقیت قومی می نوازند. بخشی در مجالس خصوصی از داستان و آوازها و حتی آهنگهای رقص و غیرو می نوازند و می خوانند (معمولأ بخشی ها در مراسم تعزیه و فاتحه خوانی و سوگواری شرکت نمی کنند). کلمهء بخشی در واقع از بخشیدن و کرم کردن می آید، یغنی فردی بخشنده. بیشتر بخشی ها در مراسم و اجتماعات فرهنگی، ادبی، هنری، تاریخی، قومی – ملیتی و جشن و جشنواره ها و غیرو … موزیک و ترانه و آوازهای ارزشمند و پرمفهوم خویش را از صمیم قلب برای مردم مجلس خود اجرا کرده و می بخشایند.
(Bexşî û dutar (Stiranbêj: Artîn Ferxwende
http://www.youtube.com/watch?v=iNfm3Qk5HPQ
http://www.youtube.com/user/Kavanlu#p/u/0/iNfm3Qk5HPQ
معولأ هنرهای بخشی ها همراه با موسیقی دوتار: آواز، دکلمه و بیان محاوره ای و نقلی و داستان سرایی است. بخشی‌ها روایتگران فرهنگ شفاهی کُرمانج ها هستند، البته بخشی باید از نظر آگاهی و عرفان به مرحله‌ای برسد که شایسته عنوان بخشی شود. در روزگاران قدیم رقابت و مسابقه میان دو بخشی از طریق آواز و موسیقی بوده است، در گذشته رسم بر این بوده است که در پایان این رقابت و مبارزه هنری، بخشی مغلوب، سازش را به رقیبش می‌بخشید. البته بعدها این رسم کم کم عوض شد و به برنده جایزه می دادند، که تدارک دهندهء مجلس رقابتی نیز جایزهء آنان را می داد که معمولأ یک قوچ و یک کله قند به فرد برنده بود. بصورت سنتی، موسیقی در محل‌های مزین شده به پشتی و گلیم نواخته می‌گردید. گاهی در این محلها شمع یا چراغ فانوس روشن می‌کردند (آتش در طول تاریخ برای کُردها سمبل و نشان از بهداشت، روشنایی و گرما بوده که گرداگرد آن شادمانی، بزله گویی و … و خورشید منبع لایزال آن می باشد که در قلب پرچم کُردستان است).
۳- لوتی (قلندر)، البته لازم به ذکر است که لوتی یا قلندر با درویش فرق می کند، چونکه درویش ها بیشتر در بارهء دین و مذهب (بخصوص آئین صوفی گری) می خوانند و فعالیت می کنند. درویش که معمولأ تبرزین (نوعی تبر کوچک) و کشکول (که از کش کول یعنی کشیدن به کول – کیسه گدایی یا صدقه که از جنس چوب است و مخصوص درویش است و روی دوش خود آویز می کند) دارند و در میان مردم می گردند و معرکه گیری می کنند. لوتي‌ها (قلندرها) در واقع پيام‌رسانان جامعه کردی خود بوده‌اند كه وسيله آنها يك دايره (دف) بوده كه آهنگهاي رقص را مي‌خوانده‌اند يا مي‌نواخته‌اند (گاهأ تئاتر و نمایش در می آورند). ولی هنرنمایی لوتی ها به خوبی عاشق ها نمی شود. لوتی ها دايم در سفر بوده‌اند و معمولأ ناقلان اخبار و وقايع تاریخی ملیت خود بوده اند که از راه موزیک و ترانه و فکاهی و شوخی و رقص و تئاتر اجرا و بیان می کردند. بعضی ها، لوتی (قلندر) را متکدیان دوره گردی می دانند که همراه با دایرهء زنگوله دار خویش نقال و نقاد مردم جامعهء خود است، ولی قلندر یا لوتی در جامعه دارای شخصیتی محترم و اجتماعی بوده است. کلمهء لوتی در اصل خود یک کلمهء کُردی است lot / lotik / lotî)) از جهیدن / خزیدن و پریدن می آید، چونکه حالت دایره زدن و رقص و تئاتر و نمایش و هنرنمایی لوتی ها بیشتر از راه خم و راست شدن، پست و بلند شدن و جهیدن و پریدن درست می شوند و اجرا می شوند.
Lotîyêk ji bakûrê kurdistanê (kilama îtifaqa zembilfiroş û xatûnê
